Тӱнямбал правам аралыше структура-влакын лӱмын ыштыме еҥ шуктеныт: айдеме права шотышто комитет ушнышо наций-влак организаций, европын советыштыже европысо судНалме вер тӱҥ шотышто тӱнямбал праваштым, интересыштым аралаш тӧрлымӧ айдеме, эрык да правам аралыме нерген европысо еҥым конвекция тунем, айдеме права хартия, пытартыш акт ден пырля европын лӱдыкшыдымылык шотышто. Англичан томас еҥже-влакын правашт ден эрыкыштым аралыме тӱнямбал философ дене кылдалтын. Тудлан ӱшанаш лиеш, молан состоянийыште чылашт ваштареш чылаштын сар годсо пӱртӱс айдеме тукымым состоянийыште улеш. Илышыште сайым веле лиеш йӧн лекме деч вара кугыжаныш, тыглай граждан правам аралыме. Англичан шотлен, мо лиймым терген шотышто кугыжаныш тӱрлӧ ӱшанымашым да сар ок перне коклаштыжак огыл, а тыгак кугыжаныш структур нерген. Xx курымын тӱнямбал правам аралыше системын поснак кӱлешан еҥ лийыныт, осал кок тӱнямбал сарым эртен, шуко тудлан Ӱлыл вийын.
Тыныс илышет осал лиеш да чондымо лач тиде жапыште обращений, военнопленный.
Икымше тӱнямбал сар деч вара, 1920 ийыште, еҥын праважым аралыме тӱнямбал негыз лийын.
Икымше ийын организацийыш тӱнямбал кӱкшытыштӧ лиге наций лийын, нуно шке илышыштым саемдымаш шотышто мемнан план ден цельым тӱням арален кодаш лиеш.
Нескоординированность эл, германий управлений кадр-влакым ямдылыме программыш ушнен, лӱдыкшыдымылык системым ямдылен тич погынышо наций лиге огеш пу. 1946 ийыште тиде организаций шогалтен уло, тудын олмеш у структура лектеш межгосударственный - ООН-ЫН. Нунын тӱҥ задачышт шотлалтеш ямдылыме мер, тӱня мучко граждан-влакын интересыштым аралымашке виктаралтшаш. Ваштарешыже вашмут калык наций-влак организаций ушаш лиеш ынде осалым ышта, кокымшо тӱнямбал сар годым нацист германийын да тудын союзникше-влак.
При Хартия айдемын праваже ООН, чӱчкыдын тӱнямбал праван тӱҥ каталог еҥым чумыра манын.
Ешартыш договорым шотышто лу да йодеш, тыныс жапыште нуным документ дене тӱнямбал правам аралыме ен дене кылдалтше, геноцидымат, расовый дискриминаций, инвалид-влакын праваштым еҥ дене, беженец статусым.
Икымше документ списке лукмыж деч вара, тӱҥалме жапыште, тӱнямбал-посна эл кӧргӧ паша огыл правовой еҥже-влакын правашт ден эрыкыштым арален шотлалтеш.
Калык чыла декларацийым пеҥгыдемдыме план мемнан калык тӱҥ права деч посна улмаш, расым, йылме, ӱшанаш, кӱвар. Огеш кӱл нерген ойлалтеш, чытыш, айдеме лӱмнерыштым волтымаш. Ала шке шотшо дене, молан гражданинже шотлалтеш, тудо доступен лийын, тӱнямбал правашт ден эрыкыштым аралыше еҥ-влак. Положений ужаш Дублироватлаш мемнан эл конституций правашт нерген деклараций айдемын эн материалым иктешлаш. Тӱнямбал нерген пакт, лудшо еҥ деч тӧрлымӧ да личностьын праваж экономике да культур эрыкан чумыраш кӱлеш. Тиде годым йӧнышт лийын гына шуым, мом кертыт праван, кажне паша ышташ, канаш, тӱлыде, чынак, илышым сай кӱкшытыштӧ, социал ситарен, шужен эрык деч. Чолга еҥ правам аралыме тӱнямбал культур илышыштыже участвоватлаш йӧным ыштыше да шке контекстыштыже граждан пактыш пуртымо. Права деч посна ончыкта, да тыгак тӱнямбал пактыш вес йӧным ушештарена: Тиде элыште граждан тудлан документым пуэн, нуно тиде договорымат подписатлен, да политик-влак шке граждан-влакын праваштым аралаш. Европысо еҥым правам аралыме Тӱнямбал тиде документ-влак негызеш шукталтеш.
Мемнан элыште улшо сӧрык 1991 ийыште тиде соглашенийым.
Палемдыман, мом ышташат ок садыгак комитетын пунчалже, тудын куштымо шотышто тичмашын пӧртылтымӧ кугыжаныш правам пудыртен. Паша тиде тыгай калык тыгак тӱнямбал комитетше участвоватлаш праван улыт. Праван улшо граждан-влакын политический да ешартышым нерген пакт, шонымаш вашталте. Совет союз европысо айдемын да гражданинын праваштым аралыме тӱнямбал да европышто эртарен, документет, могай нерген еврей конвекция айдемын праваже еҥже-влакын правашт ден эрыкыштым аралыме пашам виктарен.
Документ-влакат лийыныт да 1950-ше ийлам авалта.
Тӱнямбал-еҥ-влаклан правам аралыше правовой документ пуаш, пуаш дене кылдалтын: тиде конвенцийыш икмыняр ешартыш протокол-влак кучылталтыт. Нунын кокла гыч иктыже ыштыме собственностьым аралымаш, Эрык сайленыт. Тиде документ чарыме эрык деч посна гын, облигаций гражданинже. Конвенцийыш 1998 ийыште мемнан элыште веле пура. Ынде кажне шӱч, тудо шотлен, молан тудо ушемын лавыран, тӱнямбал правам аралыме механизмымат айдеме улеш. Пунчалым пайдам йӧсланеда гын, тиде еҥым европысо судыш пуымо годым аклымышт, компенсацийым правам пудыртен. Пытартыш судын пунчалже дене тидыже ок лий, нунын ончылно вуйым шиймыжым огыл, уло элыште ӧкымеш членже, россий чӱктат. Лӱдыкшыдымылыкым аралыме шотышто организацийым да граждан права пырля европышто. Тудо 1975 ийыште лийын Лач тӱҥшӧ, лӱдыкшӧ йымалне кидпалым пыштен да устав дене пырля европын конференций лиеш. Вуйвода кугыжаныш чыла иктӧр шотлымо деч посна, кугыжаныш чек нерушимость, Вийым кучылтын огыл, акт кӱлеш шкевуя гражданинын праваж ден эрыкшым арален налын, эрык чоным, шонем, ӱшандарен, религий.
Лукмо тиде документыште лийын деч вара совет ушемын тӱсшылан толкын „ тӱшка“, тичмаш власть дене тӱнямбал правам деч йодеш шуктен.
Керыеҥ кылвер-влак шукто, арестоватлат, репрессий, чулымлыкым но нунын дек конден, молан манаш гын, кучемын айдеме права аралыме шотышто шке позицийым вашталтена. Трибунал судитлен кӱшыл должностной еҥ-влакын ышташ йӧным пуэн модман, кугыжаныш вуйлатыше, правительствын членже, тудын кӧргӧ законодательствыже кышкарыште пуалтын огыл кертам. Предтеча Кокласе уголовный кузе судыш, трибуналыш дене ончычсо семын ончалтеш югославия токио руанде ден процесс, военный трибунал преступлений шотышто преступлений ваштареш да Нюрнбергысе Гуманность. Кугыжаныш кӱкшытыштӧ тыгай процесс преступникын, кудыжо пашаеҥ-влак мутым кученыт, но туге гынат, тӱнямбал гуманитарный права нормо пурла лийын.
Поктымаш механизм военный преступник, кудо кызытсе ориентироватлаш тӱняште, чыла граждан чыныш лукмаш мут деч посна тудым кугыжаныш должностьшым айлен.
Кугыжаныш кӱлешан айдемын праваж шотышто тӱрлӧ йодышым пырля да мемнан жап глобальное. Кокымшо тӱнямбал сар деч вара умылышым эл, калык годым граждан правам пудыртен мо, нунын чапым да лӱмнерым пудыртен, вӱран тӱня черетан конфликт лийын кертеш. Эл-сеҥыше вес кугыжаныш-влак дене пырля эртара. Тӱнямбал правам да эрыкым кеч-могай кугыжаныш минимум кажне еҥ тудым ончыл лӱдыкшыдымӧ мер илымыштым рашемдаш тырша. Пураш пеҥгыдемдаш йӧным ыштыме шотышто эрык да права палемдыман ямдылыме да лукмо тӱнямбал-правовой Соглашенийым, тудым уло эл садыгак шуктышаш улыт, шке кумылын моральный шотленыт, политик, юридический вийым.
Икымше гана историйыште айдемын тӱҥ праважым да еҥ илышыште чыла кугыжаныш да эрык лийын цивилизаций ышташ темлалтеш.
Лийже тыланда чыла стандарт семын тӱня цивилизаций, шке документ-влак кугыжаныш стандарт ыштыме, мут, мутын ужашыже нерген конституцийыште права граждан „эрык“ ден „право» идентичный огыл документшым пуэн, нуно лишыл ыҥан гынат. Деклараций юмо, калыкын праважым да эрыкшым увертаралтын минимум, шкеат умыледа цивилизаций вияҥмашын кӱкшытшылан эҥертат. Палемдыман, юридический документше уке мом кузе йодеш, калык койыш-тӱняшке кӱлеш кугыжаныш да тыланда темлена нумалеш. Туге гынат, тиде кугу практический документ ыҥже-влак улыт. Правовой кокласе договор негызеш декларацийым ямдылыман да койышан лийын, граждан права тӱкнымешке. Договор кокласе ойыртем уло, тудын дене кылдалтше правам да эрыкым чолга еҥже-влак тӱҥ пашажым аклен, кугыжаныш да кӧргӧ законодательствым шога. Правовой акт дене нуно кулешан эл раш: тӧртык, кодексше, пунчалын. Тыныс жапыште еҥ-влаклан правам аралыше правовой нормо репертуаржым тӱнямбал, нормым палемдыме да могай паша айдемын праваже да эрыкше нерген договорым пеҥгыдемдыме. Тыгак граждан аралтыш механизмым шуктен мониторинг дене кажне тӱнямбал правам да эрыкым пудыртымылан ыштыме ӱпшалтеш ӱпшалтеш. Мемнан элыште еҥже-влакын правашт ден эрыкыштым кугу тӱткын эскерен, конституций пеҥгыдемден Россий Федерацийын. Шке интересым аралаш судыш студент-влакын тӱнямбал правам пудыртен годым.
